Historische achtergrond Lombok

Om grip te krijgen op de groei van de stad Utrecht maakte directeur gemeentewerken Cornelis Vermeys in 1879 een '100-stratenplan'. Als onderdeel van het plan ontstond het idee om een geheel nieuwe wijk te creëren. Dit betekende het begin van de wijk Lombok. In eerste instantie had de wijk nog geen naam, wel maakte het college van Burgemeester en Wethouders duidelijk dat zo'n grote uitbreiding gepaard moest gaan met een thematische indeling van de straatnamen. Uiteindelijk koos de gemeente voor koloniale verwijzingen. Alle straatnamen in Lombok verwijzen naar de Nederlandse koloniale geschiedenis, net zoals in vele andere Indische buurten in Nederland die ontstaan zijn in de negentiende eeuw. Deze keuze is niet opmerkelijk. In Nederland was rond 1900 sprake van een nieuwe golf van nationalisme. Dit gevoel van nationale trots werd versterkt door de economische vooruitgang in Nederland, de industrialisatie en het optreden van Nederlandse soldaten in de overzeese gebieden. De straatnamen in Lombok zijn een uiting van dit hernieuwde nationalisme en expansiestreven in Nederland(1).

De Lombokexpeditie

In tegenstelling tot andere Indische buurten in Nederland, zoals die in Amersfoort, Amsterdam en Hoorn, heet deze wijk Lombok. Een verklaring voor deze naam is dat men in eerste instantie gebouwd heeft tot aan de Lombokstraat. Een andere verklaring heeft te maken met het militaire karakter van de wijk. Lange tijd bevonden dichtbij de huidige wijk Lombok, op de Mineurslaan en de Croeselaan (bij het huidige Centraal Station) faciliteiten van het KNIL. Bij deze kazernes verzamelden soldaten zich om te vertrekken naar Nederlands-Indië voor de 'Lombok-expeditie'. Deze expeditie kan als een onderdeel worden gezien van de strafexpedities die door de Europese grootmachten werden uitgevoerd om hun 'koloniale bezittingen' te behouden.

In 1894 vertrokken soldaten van het Koninklijk Nederlands-Indisch leger (KNIL) uit zowel Nederland als Java naar Lombok om te gaan vechten. De uiteindelijk overwinning van het KNIL was een belangrijke aanjager voor het hernieuwde nationalisme in Nederland. Uitingen van dit hernieuwde nationalisme waren de onrechtmatige Lombokschatten die terecht kwamen bij Nederlandse musea en de Nederlandse Bank en het ontstaan van verschillende Indische Buurten in Nederland waar verwezen werd na de kolonie. De naamgeving van de wijk Lombok vond plaats tussen 1892 en 1895 en was in vergelijking met andere Indische buurten in Nederland dan ook geen opmerkelijk verschijnsel.

Lombok: een wijk in beweging

De huidige wijk Lombok heeft een dynamische geschiedenis. Tussen 1880 en 1920 was Lombok vooral een industriegebied. De belangrijkste 'werkgever' voor de bewoners van Lombok waren onder andere de bouwmaterialenhandel de EKU, de machinefabriek Jaffa, Douwe Egberts voor koffie en tabak, de melkfabriek Van Schaik en de houtzagerij De Wit. De verdeling van de bevolking bestond niet alleen uit arbeiders uit de fabrieken, maar ook uit officieren en mensen die werkten aan de spoorwegen destijds. Deze laatste twee groepen woonden dan ook in de J.P. Coenstraat die wat chiquer was ingedeeld dan bijvoorbeeld de Kanaalstraat.

In de jaren zestig vestigden zich de eerste arbeidsmigranten in de wijk. Deze waren veelal van Turkse en Marokkaanse afkomst. De bouwstenen voor een multiculturele samenleving in Lombok waren gelegd. Alhoewel deze arbeidsmigranten op zoek waren naar huur- en koopwoningen ontstond er in de jaren zeventig een recessie. Het gevolg was dat de fabrieken sloten en er een verkrotting van de wijk Lombok plaatsvond.

In de jaren tachtig werd vaak verzwegen dat men in Lombok woonde. De wijk werd namelijk sterk geassocieerd met 'buitenlanders', 'werkloosheid' en 'verwaarlozing' en kreeg de wijk de bijnaam 'Kasbah'. Deze benaming voor de wijk kent echter een hele andere oorsprong, want 'kasbah' werd oorspronkelijk gebruikt om een militair fort aan te duiden rondom Noord-Afrika. Eind jaren tachtig en begin jaren negentig vond er door toedoen van de gemeente een verandering plaats in de beeldvorming van de wijk Lombok. Deze wordt nu aangeprezen als een aantrekkelijke wijk door juist het haar multiculturele karakter van Lombok en de locatie bij het centraal station te benadrukken. Tevens werd de Kanaalstraat als belangrijk epicentrum aangewezen voor de winkeliers. Nog steeds is de Kanaalstraat de belangrijkste winkelstraat van de wijk. Ook vond er een musealisering plaats van de wijk Lombok waarin het voormalige Volksbuurtmuseum een belangrijke plaats in heeft genomen. Dit alles heeft bijgedragen aan de opwaardering van Lombok, waarbij intercultureel contact tussen alle buurtbewoners steeds meer wordt bevorderd(2).